پدیده‌ای عجیب‌تر از دژاوو

پدیده‌ای عجیب‌تر از دژاوو: همه چیز درباره “جامایس وو” (Jamais Vu)

تکرار، رابطه‌ای عجیب با ذهن دارد. همه ما کمابیش با پدیده دژاوو (déjà vu) آشنا هستیم؛ حالتی که طی آن حس می‌کنیم موقعیتی کاملاً جدید را قبلاً تجربه کرده‌ایم. اما روان‌شناسان دریافته‌اند که دژاوو در واقع پنجره‌ای به سازوکار حافظه انسان است. حالا اما پژوهشگران به پدیده‌ای حتی نادرتر و عجیب‌تر اشاره کرده‌اند: جامایس وو (jamais vu).

جامایس وو چیست؟ نقطه مقابل دژاوو

برخلاف دژاوو که در آن ناآشنا به نظر آشنا می‌رسد، در جامایس وو، چیزی که در واقع باید آشنا باشد، احساس بیگانگی ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال، نگاه‌کردن به چهره‌ای آشنا و ناگهان حس غریبه بودن نسبت به آن، یا گم‌کردن راه در خیابانی همیشگی.

در پژوهشی که اخیراً به دلیل نوآوری‌اش برنده جایزه Ig Nobel در ادبیات شد، محققان مکانیزم این پدیده را بررسی کرده‌اند.

مثال‌هایی از جامایس وو در زندگی روزمره

جامایس وو ممکن است هنگام نوشتن کلمه‌ای ساده در امتحان تجربه شود. مثلاً فردی کلمه‌ی “appetite” را صحیح می‌نویسد، اما آن‌قدر به آن نگاه می‌کند که احساس می‌کند اشتباه است. یا یک نوازنده حرفه‌ای هنگام اجرای قطعه‌ای آشنا، ناگهان راه خود را گم می‌کند. حتی ممکن است هنگام رانندگی، حس کنید پدال‌ها یا فرمان برایتان ناآشنا شده‌اند — اتفاقی که برای یکی از نویسندگان مطالعه نیز رخ داده و باعث شده کنار بزرگراه توقف کند تا ذهنش “ریست” شود.

آزمایش علمی: تکرار و بی‌معنی شدن

در نخستین آزمایش، ۹۴ دانشجو از بریتانیا مأمور شدند تا کلماتی مانند “door” یا “sward” را بارها و بارها بنویسند. بیشتر آن‌ها پس از حدود یک دقیقه و ۳۳ بار تکرار احساس کردند کلمه بی‌معنی شده یا ناآشنا به نظر می‌رسد. در آزمایش دوم، تنها کلمه‌ی “the” استفاده شد. نتیجه مشابه بود: ۵۵٪ از شرکت‌کنندگان بعد از حدود ۲۷ تکرار از ادامه نوشتن دست کشیدند.

افراد این تجربه را چنین توصیف کردند:

• «هرچه بیشتر بهش نگاه می‌کنی، بی‌معنی‌تر می‌شه.»
• «کنترل دستم رو از دست دادم.»
• و جالب‌ترین توصیف: «انگار این اصلاً کلمه نیست، کسی داره وانمود می‌کنه که واقعی‌اش کرده!»

سابقه تاریخی جامایس وو

جالب است بدانید که اولین نشانه‌های این پدیده به سال ۱۹۰۷ بازمی‌گردد. روان‌شناس برجسته مارگارت فلوید واشبرن در آزمایشی نشان داد که وقتی افراد برای سه دقیقه به یک کلمه خیره می‌شوند، آن کلمه قدرت معنایی خود را از دست می‌دهد.

کارکرد ذهنی جامایس وو: مکانیسمی برای بیداری شناختی

پژوهشگران اکنون بر این باورند که جامایس وو نوعی هشدار ذهنی است. وقتی کاری بیش از حد خودکار، روان و تکراری می‌شود، مغز ما با تجربه‌ای ناآشنا، سعی می‌کند ما را از خواب شناختی بیدار کند. در واقع، احساس غیرواقعی بودن همان واقعیت است.

این پدیده با نظریه “اشباع مفهومی” (satiation) توضیح داده می‌شود؛ جایی که معنای یک کلمه با تکرار زیاد فرو می‌ریزد. مشابه این وضعیت در اختلال وسواس (OCD) نیز دیده شده است. فردی که بارها چک می‌کند آیا در خانه را قفل کرده، در نهایت دیگر اطمینانی به انجام آن ندارد.

تجربه‌ای نادر اما آموزنده

پدیده‌ی جامایس وو شاید نادر، عجیب و نگران‌کننده به نظر برسد، اما در واقع نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری فوق‌العاده ذهن انسان است. همان‌طور که دژاوو ما را نسبت به خطاهای حافظه آگاه می‌کند، جامایس وو نیز هشداری‌ست برای جلوگیری از تکرار بی‌هدف و غیرخلاقانه.

اگر تاکنون تجربه‌ی مشابهی داشته‌اید، شاید اکنون بتوانید نامی برای آن بگذارید:
Jamais Vu – هرگز دیده‌شده.

برای خواندن مقالات علمی و جذاب درباره حافظه، عملکرد مغز و نوآوری‌های دنیای هوش مصنوعی، سیف سرویس را در وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید.